مقدمه

اگر بخواهم اسم دیگری برای کتاب یا عنوان این پست انتخاب کنم، آن اسم «تضاد» خواهد بود. اولین و بزرگ‌ترین تضادی که در رمان می‌بینیم، دلقکی مالیخولیایی است، بعد از آن شاهد عقایدی هستیم که در تضاد با عقاید جامعه قرار دارند، و همینطور مثال‌های متعدد دیگر از تضاد که در رمان خواهیم خواند.

اسم جذابی داشت؛ لااقل برای من که اینطور بود. من هم مانند خیلی‌های دیگر، توجه‌ام به اسامی‌ای که خارج از عرف عادی نام‌ها هستند جلب می‌شود. اگر بخواهم مثالی از این اسم‌ها بزنم…:

1. اگر شبی از شب‌های زمستان مسافری
2. رفتم بیرون سیگار بکشم هفده‌سال طول کشید
3. در جبهه غرب خبری نیست

و… .

منکر این حقیقت نمی‌شوم که خیلی از این عناوین فقط ظاهر موجه‌ای دارند. اما اگر بخواهیم با خود روراست باشیم، لااقل در نگاه اول توجه ما را به خود معطوف می‌کنند. «عقاید یک دلقک» برای من در این دسته قرار گرفت. در تاریخ بیست‌وسوم بهمن سال ۹۲ شروع کردم به خواندن کتاب! به خاطر ندارم که چرا بعد از خواندن چندصفحه، آن را کنار گذاشتم تا تابستان امسال، یعنی نودوهفت! شروع کردم به خواندن، و چهارشنبه‌ نهم آبان‌ماه، در قطار فرهنگسرا به صادقیه‌ی مترو، و در راه برگشت از دانشگاه به خانه، خواندن این کتاب به پایان رسید. پایانی که انتظار داشتم خیلی بهتر و غافل‌گیرانه تر از این باشد؛ البته این برداشت اولیه‌ی من از پایان‌بندی کتاب بود.

درباره نویسنده

هاینریش بُل(Heinrich Theodor Böll).

زاده در ۱۹۱۷، کُلن، امپراطوری آلمان.

مرگ در ۱۹۸۵، کرویستاو، آلمان غربی.

برنده نوبل ادبیات در سال ۱۹۷۲(برای همین رمان).

نویسنده‌ی «قطار به موقع رسید»، «نان سال‌های جوانی»، «عقاید یک دلقک»، «سیمای زنی در جمع» و…

خلاصه‌ای از کتاب

دلقکی بیست‌وهفت ساله، با زانوی مصدوم از یکی از اجراهایش، غمگین به این خاطر که دوست‌دخترش(نامزدش) او را ترک کرده، در حال مرور خاطرات خود، مخصوصا یکی دو سال اخیر است. هانس شِنیِر، دلقک مورد نظر، از قبل با بیماری مالیخولیا دست و پنجه نرم می‌کرده است. حالا با رفتن ماری، نامزد و معشوقه‌اش، این بیماری تشدید شده و مجبور به روی آوردن به الکل شده است.

هانس از قبل با مذهب مشکل داشته است، اما به نظر می‌رسد ازداوج ماری با یک کاتولیک متعصب، در حاد شدن این مشکل بی تاثیر نیست. خاطرات ناگوار او از کودکی و مربوط به خواهرش، از او یک فرد مخالف جنگ نیز ساخته است.

برای خواندن این رمان زیبا وقت کنار بگذارید

برای خواندن «عقاید یک دلقک» باید وقت گذاشت؛ به چند دلیل.

اولین دلیل این است که شخصیت‌های حاضر در داستان تقریبا زیاد هستند، و هر کدام به نوبه خود و در جایی از داستان نقش کلیدی خود را بازی می‌کنند. به همین دلیل برای به خاطر سپردن اسامی آن‌ها و همچنین ارتباط بین‌شان، باید کمی حوصله به خرج بدهید. دلیل دومم، تشریح اتفاقات، خاطرات و صحنه‌های مختلف داستان، با جزییات زیاد است. نویسنده برای انتقال بهتر داستان به مخاطب، سعی کرده است در بیان خود از جزییات استفاده کند. پس بهتر است ما به این تلاش نویسنده احترام گذاشته و ضمن خواندن متن، سعی کنیم از جزییات هم استفاده کنیم و حداکثر لذت را از خواندن این رمان ببریم.

یک نظر شخصی

به نظر من اگر در دوران ریکاوری پس از یک شکست، یا در حال تجربه یک شرایط نه چندان ایده‌آل هستید، انتخاب این کتاب نمی‌تواند انتخاب هوشمندانه‌ای باشد. هانس، راوی داستان، خواهرش را در جنگ از دست داده است، مالیخولیا(نوعی افسردگی) دارد، رابطه‌اش با خانواده خیلی آرمانی نیست، نامزدش را در کنار خود نمی‌بیند،؛ و در عوض چیزی را که کاملا می‌بیند، شغل از دست رفته‌اش است. بدتر اینکه دلیل جدایی از ماری را مذهب می‌داند. هاینریش بُل(نویسنده)، با دستمایه قرار دادن این فاکتورها اما، به خوبی به نقد و تحلیل مسائلی همچون جنگ، مذهب، روابط زناشویی و قوانین بیهوده می‌پردازد. پس بهتر است حرفم را پس بگیرم و سعی در پیچیدن «یک نسخه برای همه» نداشته باشم؛ اگر جزو آن دسته از افرادی هستید که حتی در بدترین شرایط هم می‌توانید با خواندن متن‌هایی که ظاهرا باعث افسردگی می‌شوند کنار بیایید، و حتی از آن به سود خود استفاده کنید، شاید خواندن این رمان بتواند برای‌تان راهگشا باشد.

بیش‌تر درباره‌ی هانس

هانس معتقد به اصلی است که آن را «سیستم تک‌همسری» می‌خواند. در واقع معتقد به خیلی چیزهاست که در اغلب جوامع، یا نقطه مقابل قانون و عرف و شرع هستند، یا با وجود داشتن حمایت از سوی قوانین و مقبول بودن در نظر عرف، عملا نمودی در جامعه ندارند. مثلا در شرع و قانون، مراحلی باید گذرانده شود تا جامعه دونفر را زن و شوهر بداند. اما آیا این پروسه الزامی است؟ گذراندن این پروسه چقدر تضمین‌کننده‌ی دوام و کیفیت آن ازدواج است؟ پاسخ هانس(و خیلی از ما) به این دو سوال این است:

1. خیر
2. هیچ تضمینی وجود ندارد

در کتاب بارها شاهد اعتراض و نقد به کاتولیک و حتی تمسخر آن از سوی هانس هستیم. دلقکِ خشمگین از همه چیز و همه کس، بارها نوک پیکان انتقادات خود را به سمت حزب نازی، مذهب، کاتولیک، پاپ، جامعه، جنگ و به صورت کلی هر آنچه را که باعث جدایی ماری از او، و ازدواج با تسوپفنر می‌داند، می‌گیرد. در حقیقت، این خشمگین بودن، انعکاسی از آینه تمام‌قد اعتقادات خود بُل پس از پایان جنگ جهانی دوم است. هاینریش بُل تا قبل از حضور در جنگ، طرفدار حزب نازی بوده است، اما حضور در جنگ و تجربه‌های آن دوران، از او انسانی ساخته است که با خواندن «عقاید یک دلقک» می‌توان به خوبی آن را شناخت.

طنز در کتاب

در فرهنگ‌های مختلف، معمولا نوعی طنز وجود دارد که درک آن برای افرادی با فرهنگ متفاوت کمی دشوار است. فرض کنید در ایران، با دوست خود در حال شوخی کردن هستیم، با موضوع «تعارف کردن». طبیعتا این شوخی برای فردی ناآشنا با فرهنگ ما قابل درک نیست. کتاب «عقاید یک دلقک»، در کنار طنزهای تلخی که دارد، مملو از شوخی‌ها و طنزهایی است که با خواندن آن شاید تنها لبخندی نصفه و نیمه بر روی لب‌مان نقش ببندد، اما می‌توان حس کرد که این نوع از شوخی برای خود آن جامعه، شوخیِ عادی و روزانه است. در کنار این دو نوع از طنز، طنز دیگری هم در کتاب وجود دارد؛ قسمت‌هایی از کتاب در قالب نوعی طنز مفهومی، سعی در انتقال موضوع یا دغدغه‌ای مهم دارد؛ که به نظر من از نقاط قوت و جذابیت‌های کتاب است.

به صورت کلی طنزی که در «عقاید یک دلقک» شاهد آن هستیم، طنزی است که فقط بر روی لبان ما یک لبخند می‌نشاند و باعث قهقهه زدن‌مان نمی‌شود(که اصلا چنین هدفی را هم دنبال نمی‌کند)، اما حس رضایت خاصی از خواندن آن طنز به ما دست می‌دهد؛ گویی در حال تایید این هستیم که بله؛ نویسنده کار خود را به نحو احسن انجام داده است.

پایان هانس

وقتی مشغول به خواندن کتابی می‌شوم، به طرز عجیبی اشتیاق دانستن انتهای آن را دارم! «عقاید یک دلقک» هم از این قضیه مستثنی نبود. دائما کنجکاو بودم بدانم بالاخره هانس چه تصمیمی می‌گیرد؟ کدام یک از جریان‌های فکری درون ذهنش، که تعدادشان کم هم نیست، بر بقیه غلبه می‌کند و منجر به تصمیم او می‌شود؟ به سر ماری و تسوپفنر چه خواهد آمد؟ تقریبا هر نوع پایانی را برای کتاب در ذهنم مرور کرده بودم و به احتمالات مختلف، درصدهای متفاوتی از شانس برای رخ دادن می‌دادم، اما حتی تصور این پایان را هم نداشتم.

پایانی که برای دلقکِ دور از معشوقه و روی آورده به الکل اتفاق می‌افتد، افکاری است که ساعاتی قبل به شدت در ذهن او پررنگ شده و به وضوح می‌توانیم تکرار آن را در صفحات پایانی کتاب ببینیم. و در هر تکرار، جزییات بیشتری از آن پایان به ما ارائه می‌شود. الان که در حال نوشتن این متن هستم، متعجبم از این که چرا با خواندن این تکرارهای زیاد، نتوانستم حدس بزنم که این پایان، پایان منتخب هانس و هاینریش است.

وقتی دو خط آخر کتاب را خواندم اصلا حس خوبی نداشتم. حس کسی را داشتم که بعد از مدت‌ها فهمیده است سرش کلاه گذاشته‌اند. واقعا احساس می‌کردم اختصاص این مقدار زیاد از وقتم برای خواندن این کتاب، کار بیهوده‌ای بوده است. اما همان طور که در ابتدای پست اشاره کردم، این فقط برداشت اولیه‌ی من از این پایان بود. فقط چندساعت وقت نیاز داشتم تا به زیبایی و تفکربرانگیزیِ پایان کتاب پی ببرم. من فیلم‌های زیادی دیده‌ام(و همچنان می‌بینم)، معتقدم تنها به خاطر همین پایان‌بندی هم که شده، باید یک فیلم استخوان‌دار از روی این رمان ساخته شود. فکر می‌کنم اگر رمان را بخوانید و به انتهای آن برسید، با من موافق خواهید بود؛ به شرطی که خیلی خوب صحنه‌ی پایانی و تمامی اتفاقات رخ داده از اول کتاب را در ذهن خود مجسم کنید.

چند نقل‌قول از کتاب

از وقتی که ماری رفته، نظم عادی زندگیم دچار خلل شده است، تا جایی که بعضی وقت‌ها هتل و ایستگاه راه‌آهن را با یکدیگر اشتباه می‌گیرم، با حالتی عصبی در اتاق دربان هتل به دنبال بلیتم می‌گردم و یا از مامور باجه‌ی بلیت‌فروشی شماره ‌ی در اتاقم را می‌پرسم.

یکی از نقل‌قول‌های معروف این رمان:

برای من تنها یک راه‌حل موقت موثر وجود دارد: الکل- یک راه‌حل علاج دائمی نیز می‌تواند وجود داشته باشد: ماری؛ ماری مرا ترک کرده است. دلقکی به الکل و مشروب پناه ببرد، خیلی سریع‌تر از یک شیروانی‌ساز مست سقوط خواهد کرد.

نمونه‌ای از طنز موجود در کتاب:

برای آرام کردن راننده تاکسی خشمگین، ماشین ریش‌تراش برقی‌ام را نه به عنوان گرویی بلکه به عنوان کرایه دادم. او هم آنقدر مهربان و فهمیده بود که یک بسته سیگار باز شده و دو مارک نقد به من داد.

یکی دیگر از نقل‌قول‌های معروف «عقاید یک دلقک»:

هرگز نباید سعی در تکرار لحظات داشت، باید آن‌ها را همان گونه که یک‌بار اتفاق افتاده‌اند، فقط تنها به خاطر آورد.

امیدوارم استفاده کرده باشید. مشتاقم نظرات‌تون رو بدونم.